آرامگاه شاه نعمت‌الله‌ ولی

آستانهٔ شاه نعمت الله ولی بنایی مربوط به دوره صفوی است که شهر ماهان در استان کرمان جای گرفته است. این اثر در تاریخ ۱۵ دی ۱۳۱۰ با شمارهٔ ثبت ۱۳۲ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

شاه نعمت الله ولی در سال ۸۳۲ و به قولی ۸۳۴ ه.ق. در شهر کرمان درگذشت و در ماهان در میان باغی مدفون شد. هستهٔ اولیهٔ این بنا گنبدی منفرد بود که در سال ۸۴۰ ه.ق. و به دستور «احمدشاه دکنی» ساخته شد و به‌تدریج گسترش یافت

نخستين کسي که فرمان داد گنبد و بارگاهي رفيع و مجلل بر مرقد شاه ولي بنا کنند، سلطان احمد شاه بهمني پادشاه دکن هندوستان بود که از مريدان و هواخواهان خاص او بشمار مي رفت. ... کتيبه کهن و تاريخي بسيار گرانبهاي سر در مزار شاه ولي که يادگار اخلاص و ارادت بي شائبه سلطان احمد شاه و فرزند او به آن عارف بزرگ نامي است، هنوز هم پس از پنج و نیم قرن زينت بخش آستان شاه ولي است.

این بنا که امروزه ۳۲۰۰۰ مترمربع مساحت دارد، در آغاز به شکل يک تک بنا با گنبدی بلند بر فراز فضایي چهار گوش درون باغ بزرگي بوده که در دوره‌های بعدی بناهای ديگری در کنار آن ساخته شده است. عمارت تاريخي مرقد شاه نعمت الله ولی، صحن‌ها و رواق‌های پیرامون آن نزدیک به شش هزار متر مربع گستردگی دارد. این عمارت آمیخته‌ای هنر معماری شش سده اخیر است.

آرامگاه در آغاز يک تک بنا در ميان باغی پهناور بود و در نمای بیرونی خود از تزئينات نماسازی و کاشیکاری بهره‌مند بوده است. هم اینک نيز بخشی از اين نماسازی با کاشيکاری معرق و زيبا با نقش اسلیمی و رنگهای لاجوردی، فیروزه‌ای، سفيد و زرین در سر در باختری مقبره دیده می‌شود. دو گلدسته بلند، رواق شاه عباسي و دارالحفاظ، سردر محمد شاهی، صحن وکيلی، صحن اتابکی و صحن ميرداماد از دیگر بخش‌های آرامگاه شاه نعمت الله ولی هستند.

بقعه شاه نعمت الله تاق گنبدی و آراسته به نقاشی‌های روی گچ است. در اين جا سنگ قبر از مرمری قرار دارد که روی آن آيه تطهير و اطراف آن نام دوازده امام نگاشته شده است. در سویه جنوب غربي رواق پشت حرم فضای کوچکی قرار دارد که نعمت‌الله ولي دست کم يک چله ( چهل شبانه روز) را در آن سپري کرده و در اين مدت به پرستش و نیایش و عبادت می‌پرداخته و این مکان احتمالا پیش از عصر صفویه ساخته شده که در زمان احداث رواق آن را حفظ نموده‌اند.

آذین‌های درون آن بر پایه گونه‌گونی رنگها به دوران پس از تیموریان مربوط می‌شود. رواق شاه عباسی در سال 998 هجری قمری در دوره شاه عباس بزرگ ساخته شده و بر سر در اين رواق نام دوازده امام شیعیان بر روی فولاد و به گونه‌ای برجسته تراشیده شده است.

این بنا از چندین صحن تشکیل شده‌است شامل صحن‌های اتابکی، وکیل الملکی، حسینیه، میرداماد و بیگلربیگی. صحن ميرداماد که به صحن شاه عباسی نيز خوانده می‌شود، در زمان سلطنت ناصرالدين شاه مرمت و بازسازی شد. صحن وکیل‌الملکی از يادگارهای محمد اسماعيل خان نوری وکيل الملک است. صحن حسينيه با مناره‌هایی به بلندای 42 متر در سویه باختری آن در زمان محمد شاه قاجار برپا شده است. صحن اتابکی در زمان علی اصغر خان اتابک صدراعظم ناصرالدین شاه و با وجوه اهدایی او تازه‌ترین صحنی است که بنا نهاده شده است.

ورودی امروزی آن از سمت شرق است که به صحن اتابکی و از آنجا به صحن وکیل الملکی که به رواق‌های دوره قاجاریه و گنبدخانه و رواق شاه عباسی و صحن حسینیه دسترسی دارد منتهی می‌گردد. آخرین صحن این بنا بیگلربیگی است که به خانه متولی‌باشی ختم می‌شود. در ساخت درهای آستانه که احتمالا در هندوستان ساخته شده‌اند، از نقوش هندسي خاتم کاري شده، قطعاتي از عاج فيل بهره گرفته شده است.

بیشترین توسعه این مجموعه در دوران قاجاریه انجام شده‌است. معماران آن استاد کمال الدین حسین و بانی آن بکتاش خان (رواق و صحن میرداماد)، استاد رضاً و بانی آن عبدالحمید میرزاً (صحن حسینیه) هستند. صحن وکیل الملکی و رواق‌ها به دستور وکیل‌الملک اول و دوم در سال‌های ۱۲۸۵ ه.ق. بناگردیده‌است.

پس از زمین لرزه ۱۳۶۰ کرمان بخشی از قسمت بالایی گنبد آستانه فرو ريخت و شکاف‌هایی در آن پدیدار شد که توسط سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان کرمان بازسازی شد.

این مجموعه طی شش قرن بنا شده و تداوم معماری ایران را در شش قرن گذشته و به صورت زیبایی به تماشا گذارده‌است. عناصر تزئینی مجموعه شامل کاشیکاری، کاربندی، مقرنس، گچبری و نقاشی است.

موزه

در بخش زبرین دالان ورودی، موزه شاه نعمت‌الله جای گرفته و در سویه شمال آن کتابفروشي و در سویه جنوب باختری آرامگاه امیرنظام گروسی سياستمدار، اديب و چهره نامدار دوره قاجار قرار دارد.

شماری کشکول آراسته به خط و نقش، شماری تبرزين تراشیده شده به همراه شمشير مرصع با جلد چرمی، سپرهای گوناگون از پوست کرگدن و فولاد، کتابهای خطي و چاپ سنگي و چاپي کم‌مانند، شمار سیاری پته، ترمه و شال، ظروف چيني و بلور از جمله اشيای ارزشمندی هستند که در موزه آرامگاه شاه نعمت الله ولي نگهداری می‌شوند.